پیشینه هنر موسیقی

هنر موسیقی را می‌توان از ابعاد گوناگون بررسی کرد؛ پژوهش‌های گوناگونی هم در زمینه هنر موسیقی انجام شده است اما پاسخ درخوری برای حل مشکل‌های چگونگی بهره‌برداری در تمدن ایرانی اسلامی از هنر موسیقی ارایه نشده است.

کتاب «پیشینه هنر موسیقی در تمدن ایرانی- اسلامی» در بخش‌های گوناگون حاصل یک دهه تلاش‌ام در این حوزه است البته تا کنون کتاب‌هایی در این حوزه منتشر شده‌اند اما در نگارش و نشر این اثرها جامع‌نگری صورت نگرفته است و برخی از آن‌ها با مستندهای تاریخی هم‌خوانی ندارند.

با توجه به این‌که هنر موسیقی در میان حکیمان، فیلسوفان و اندیشمندان ایرانی و اسلامی به عنوان یک فن، صناعت یا علم شناخته می‌شده است؛

به همین روی تلاش شده یک پیشینه از این هنر در میان حکیمان و اندیشمندان ایرانی و اسلامی و جایگاهی که هنر موسیقی داشته است، ارایه شود؛ چراکه امروز به دلیل حرکت‌های رو به مدرن موسیقی تا حدودی پیشینه این علم کم‌رنگ شده است.

میراث مکتوب فراوانی درباره موسیقی در دسترس نیست، کتاب‌های معتبری درباره موسیقی ایران باستان در اختیار نداریم و تنها منبع معتبری که پس از اسلام در زمینه جایگاه هنر موسیقی در ایران باستان تدوین شده، «شاهنامه» فردوسی به عنوان دانشنامه ایرانیان بوده است. این اثر میراثی برپایه باور شاهنامه‌پژوهان یک دانشنامه سترگ و گنجینه بسیاری از دانش‌های ایران باستان و پیوند آن با تمدن اسلامی است که فردوسی تلاش کرده از دریچه شعر و ادب به آن‌ها بپردازد.

گزیده‌ای از مباحث مرتبط با پیشینه هنر موسیقی از یک سو برای خواننده عام و از سوی دیگر برای خواننده حرفه‌ای قابل استفاده است.

در بخش کتاب‌شناسی هنر موسیقی بیش از یک‌صد کتاب در این حوزه از زمان ایران باستان تا دوران معاصر مطرح بوده است.

هم‌چنین چهره‌های تاثیرگذار این حوزه نیز باید به درستی معرفی شوند و نگره‌های ایشان مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد.

در بخش «هنر موسیقی از دیدگاه فقهی» روایت‌های گوناگون درباره موسیقی از اندیشمندان اسلامی و شیعی باید بررسی شود و هر یک از آن‌ها با شرایط زمان و مکان سنجیده شوند. همچنین باید تلاش شود به دستاوردهای ایرانیان در ایران دوره باستانی و دوره اسلامی در حوزه موسیقی نزدیک شویم.

جایگاه موسیقی در تمدن ایرانی اسلامی

جایگاه موسیقی در حوزه تمدن ایرانی اسلامی، جایگاهی در خور توجه است. هنر موسیقی در فلسفه اسلامی به عنوان یکی از بخش‌های اساسی فلسفه عام مطرح است. فلسفه اسلامی در گذشته دو کاربرد داشته است: یکی به عنوان یک دانش اختصاصی و یکی به عنوان مجموعه همه دانش‌ها.

اگر یک اندیشمند اسلامی می‌خواسته دوره مطالعاتی و پژوهشی داشته باشد، سه دسته علوم را مورد آموزش و پژوهش قرار می‌داده است:

نخست، الهیات؛

دوم، ریاضیات؛

سوم، طبیعیات.

در بخشی از دانش ریاضی در تمدن ایرانی اسلامی به فن موسیقی پرداخته می‌شده است.

بدین ترتیب همه اندیشمندان اسلامی درباره موسیقی رساله دارند.

بنابراین محتوای موسیقی و حتی ابزارهای موسیقی در تمدن اسلامی مورد توجه ویژه قرار گرفته است.

بخش نخست- پیشینه موسیقی در تمدن ایران اسلامی

الف- موسیقی دوره باستانی

هخامنشیان موسیقی رزمی را برای رهسپاری و به هیجان آوردن سلحشوران در میدان رزم به اوج رساندند و در زمانه اشکانیان در متن‌های مانوی بدان اشاره‌هایی رفته است.

با آشکاری هنرمندانی نامی از جمله: رامتین، آزادوار، سرکش، بامشاد، نکیسا و باربد پیشرفت شایان توجهی نصیب موسیقی ایرانی شد؛

چه باربد به تنهایی توانسته بود، نابغه هنر موسیقی ایران باستان باشد و برای ۷ روز هفته به گاه سامی، ۷ خسروانی (دستگاه) و برای ۳۰ روز ماه، ۳۰ لحن (گوشه) و به تعداد روزهای سال بنابر گاهشمار باستانی ۳۶۰ دستان (پرده)، موسیقی ویژه‌ای بنوازد.

ب- موسیقی دوره اسلامی

یکی از نشانه‌های شگرف در تمدن ایرانی و پیوند آن با تمدن اسلامی که در حوزه ایران فرهنگی به تمدن ایرانی اسلامی شهره گشته است، آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای است؛

ارتقای روحیه معنوی با نوا و آوای موسیقایی، همراه با سلوک آیین‌های پهلوانی چند هزار ساله توانسته است، ستایشگر آموزه‌های مشفقانه مهیار پیام آور کیش مهر، تایید کننده نگره‌های حکمی اشو زرتشت، آموزش دهنده فرهنگ پهلویون، گسترش دهنده سفارش‌های عرفانی امام علی پیشوای پهلوانان جهان، ترویج دهنده آموزه‌های شیعی و پیوند دهنده فرهنگ ایرانی با فضیلت‌های اخلاقی اسلامی باشد.

در ایران اما نگاهی علمی به هنر موسیقی، هماره رویکردی لازم شمرده می‌شده است و دگرگونی‌های فراوانی در موسیقی در دوره اسلامی دیده می‌شود.

بخش دوم- هنر موسیقی در فلسفه و حکمت اسلامی

فیلسوفان اسلامی دانش‌های بشری را حکمت می‌خواندند و آن را به ۳ دسته اساسی دسته‌بندی می‌کردند:

نخست- الهیات (علم اعلا)؛

دوم- ریاضیات (علم وسطا)؛

سوم- طبیعیات (علم سفلا).

در بخشی از ریاضیات در تمدن ایرانی اسلامی به فن موسیقی پرداخته می‌شده است؛

چه آن‌که دانش ریاضی اما در دسته‌بندی حکیمان به ۴ دسته دیگر دسته‌بندی می‌شد:

۱- هندسه (مجسطی)؛

۲- حساب (ارثماطیقی)؛

۳- نجوم (فلکیات)؛

۴- موسیقی (صناعت علوم).

در این دسته‌بندی، موسیقی را در دو فن (هنر) مورد بررسی و پژوهش قرار می‌دادند:

۱- تالیف: شامل بررسی نغمه‌ها و ترکیب آن‌ها؛

۲- ایقاع: شامل ریتم و کشش زمانی یا وزن موسیقایی.

بخش سوم- هنر موسیقی در فقه اسلامی

بسیاری از فقیهان با توجه به این‌که موسیقی در بسیاری از دوران‌ها در کاربردهای نادرست و ناصواب مورد استفاده قرار می‌گرفته است، تلاش کردند در نقش‌هایی که می‌شود از موسیقی به‌درستی استفاده کرد، تأکید کنند؛ به طور مثال استثنائاتی چون عیدهای اسلامی، آیین‌های ازدواج و… موسیقی مورد توجه فقیهان بوده است.

اندیشه همه فقیهان اسلامی باید به درستی در زمینه موسیقی واکاوی شود، چه آن‌هایی که قائل به حرمت موسیقی بوده‌اند و چه آن‌هایی که به حلیت موسیقی اشاره داشته‌اند. خصوصا می‌توان از آرای محقق سبزواری، محدث اردبیلی و امام خمینی و اندیشه مترقی ایشان بسیار بهره گرفته شده است.

غنای حق و باطل

امام خمینی با بررسی دقیق آموزه‌های دینی با بهره‌گیری از پژوهش‌های پیشینیان در دانش فقه و تاریخ فقاهت از آن‌چه محسن کاشانی و محمدباقر سبزواری مطرح کرده بودند، غناء بر دو گونه حق و باطل دسته‌بندی شده است:

۱- غنای حق: به گونه غناء خواندن، اشعاری که بهشت و دوزخ و امور معنوی را به یاد می‌آورد که حلال شمرده می‌شده است.

۲- غنای باطل: غنای متناسب با مجلس‌های لهو و لعب را شامل می‌شود که حرام شمرده می‌شده است.

بخش چهارم- موسیقی در شعر و ادب فارسی

بسیاری از مفاخر ادبی هم‌چون حکیم فردوسی توسی در شاهنامه از اصطلاح‌های موسیقی به‌درستی بهره گرفتند و به کاربردهای درست آن اشاره کرده‌اند.

در شاهنامه فردوسی با سه نوع موسیقی برخورد می‌کنیم:

موسیقی رزمی، بزمی و مذهبی.

فردوسی در «شاهنامه» به موسیقی رزمی و بزمی پرداخته است و بر همین پایه ۲۰ سازی از سوی فردوسی در «شاهنامه» نام برده شده است البته برخی از این سازها هنوز هم وجود دارند و برخی دیگر از بین رفته‌اند.

بخش پنجم- کتاب‌شناسی موسیقی در تمدن ایرانی اسلامی

در ایران باستان کتاب‌های ارژنگ مانی و اوستای زرتشتی، سروده‌های مانوی در آیین روز مقدس مانویان در روز دوشنبه ویا در جشن‌های سالانه و ماهانه با ساز و آواز خوانده می‌شده است.

سروده‌های اشو زرتشت هم که در گات‌های کتاب اوستا گردآوری شده است به وسیله موبدان در آیین‌های کیش زرتشت خوانده می‌شده است.